Pochodzenie
Jan Tłoczek urodził się 2 kwietnia 1900 roku w rodzinie rzemieślniczej w Pyzdrach. Ojciec Aleksander był młynarzem, a matka Helena z Wieczorkiewiczów ur. w 1862 r. miała nietypowe, nawet jak na dzisiejsze czasy, zajęcie. Uprawiała rzemiosło malarskie, odnawiając domy mieszkalne i okoliczne dwory.
Ojciec, aby uniknąć mobilizacji do rosyjskiego wojska, wyjechał do Ameryki. Tak opisuje ten fakt w swoich niepublikowanych wspomnieniach brat Jana – Ignacy Felicjan Tłoczek:
„…No i tak zwane ‘papiery’, będące świadectwem, że jego imperatorska mość car Mikołaj drugi puścił takiego a takiego osobnika z wojska i już do niego nie zgłasza ani osobistych ani państwowych pretensji, dalej tak zwana szyfkarta z roku 1905, kiedy ojciec nie pomny patriotycznych uczuć bijących z mobilizacyjnego arkusza na płocie drapnął z Pyzdr prosto do Ameryki do ciotki Adamkiewiczowej, oczywiście przez Pogorzelicę i wreszcie patent starożytnego cechu młynarzy, za pomocą którego ówże starożytny cech wyzwolił ojca na czeladnika…”.
Jan, jak i młodszy o 2 lata Ignacy, wychowywani byli w duchu patriotyzmu, co miało duży wpływ na dalsze wybory życiowe obu braci. Obaj odziedziczyli po matce zdolności artystyczne, co wyraziło się w ich późniejszym życiu i wykonywanych zawodach.
Dzieciństwo
Jan Tłoczek dzieciństwo i młodość spędził w Pyzdrach. Mieszkał wówczas wraz z matką i bratem w domu rodziny Rabikowskich, przy Rynku (Fot. 1.). Po wyjeździe ojca do Ameryki do Chicago (prawdopodobnie ok. 1904 r.) wychowywała ich matka, pracując na utrzymanie rodziny. Wychodząc do pracy zostawiała synom arkusze papieru i węgle do rysowania, a opiekowała się nimi, jak podaje w swoich wspomnieniach brat Ignacy, ciotka Adamczewska, krewna matki. W ten sposób od najmłodszych lat chłopcy nabywali sprawności rysownicze oraz malarskie. Przypuszczać można, że matka niejednokrotnie zabierała chłopców ze sobą do pracy z dala od Pyzdr. Jeden z takich wyjazdów przez Ciążeń wspomina brat Jana – Ignacy: „Z bliska zobaczyłem Ciążeń zaspanymi oczyma z furmanki, kiedy mój brat na widok pałacu zakrzyknął – ‘Co tu okien!’ Zerwałem się wtedy z kolan matki z okrzykiem – ‘Gdzie tu ogień?’ Okien i ogień dla małego rozespanego Polaka to prawie to samo. Dla dorosłego Francuza również. Mignęły mi olbrzymie drzewa w parku, trawnik z palmami w wazonach u podjazdu i stangret w liberii”.
Chcąc pokazać synów nieobecnemu w Pyzdrach ojcu, Helena wysłała mu do Chicago wspólną z nimi fotografię. Tam dokonano fotomontażu, łącząc fotografię ojca z nadesłaną fotografią matki z synami. Było to ich jedyne przedstawiające całą rodzinę (Fot. 2.).
Młodość
Pierwszym etapem edukacji, podobnie jak innych wówczas pyzdrskich dzieci, była szkółka ulokowana w południowym skrzydle pofranciszkańskiego klasztoru, tzw. „Pyzdrskoje dwuchkłassnoje gminnoje obszczeje ucziliszcze”. Wybuch I wojny światowej rozdzielił braci. Jan, jako młody chłopak udał się na wojnę, odbywając wojenną tułaczkę aż do zakończenia wojny. W 1918 r. w Wielkopolsce, a także w Pyzdrach powstała Tajna Polska Organizacja Wojskowa (POW) „mająca na celu rozbrojenie okupantów. Wstąpiło do niej dużo młodzieży (77 osób IV obwodu VIII okręgu kaliskiego). Komendantem lokalnym tej organizacji był Leszek Skrzetuski, później kapitan, który zginął jako uczestnik Powstania Warszawskiego.
Nadszedł dzień 11 listopada 1918 r. Z komendy głównej POW otrzymano rozkaz rozbrojenia okupantów. Rozbrojenie odbyło się bez przelewu krwi. Jan Tłoczek tak wspominał: „To był dla nas wielki dzień, powstała Polska Niepodległa. Rozbrojono też i inne mniejsze posterunki niemieckie, jak Rataje, Borzykowo, Komorze, Robakowo, aż po Miłosław. Zgłosiło się prócz tego sporo ochotników (razem z wioskami prawie 600 osób i to były pierwsze kadry tworzących się pułków 29 Strzelców Kaniowskiego i 1 i 2 pułku im. Legionów w Jabłonnie). Potem były walki wyzwoleńcze, które trwały do końca podpisania traktatu ryskiego, a więc do końca 1921 roku. Po rozbrojeniu okupantów zostałem wcielony — tak jak wszyscy „Peowiacy” — do nowo powstającej Armii Polskiej. Wróciłem w sierpniu 1921 r. i podobnie jak w całej Polsce, tak i w Pyzdrach zastałem duże zmiany. Gimnazjum, wiele kształcącej się młodzieży… (Fot. 3.) …Zjednoczyła się Polska z Księstwem Poznańskim, zniesiona została granica w Borzykowie (3 km od Pyzdr), mogliśmy podziwiać piękną Ziemię Wielkopolską, bogatą, dobrze zagospodarowaną. Ład, porządek, punktualność, słowność i inne dobre wzory tej ziemi bardzo szybko przeniknęły do Pyzdr. W tym czasie została przedłużona linia kolejki wąskotorowej z Borzykowa do Pyzdr. Radość była ogromna – mieć połączenie kolejowe z całą Polską i wygodę pod wieloma względami…”.
W wolnej już Polsce Jan Tłoczek spotykał się z weteranami powstania styczniowego: Apolinarym Szendrochem (rannym w bitwie pod Pyzdrami – miał chorą nogę, mocno kulał), Wiśniewskim, Ignacem Staszewskim, Kwarcijariskim, Walentym Groszldewiczem, Popielarskim, swoim stryjem Stanisławem Tłoczkiem, Władysławem Łukaszewiczem i innymi. Podczas rozmów dowiadywał się o ich życiu codziennym i o wielu sprawach związanych z ich bojową przeszłością.
Jan przejął po matce talent i malarski warsztat. Pobierał naukę malarstwa u mistrza Kotłowicza oraz ucznia Jana Matejki, p. Krencińskiego. Wykonywał swoją pracę rzemieślniczą, a artystyczne zainteresowania wyrażał między innymi w kopiach znanych polskich malarzy (Fot. 4. i Fot. 5.). Przez cały czas troszczył się o matkę oraz przyszłość młodszego brata, Ignacego Felicjana Tłoczka, któremu pomagał w dalszej edukacji poprzez pomoc finansową (Fot. 6.). Gdy brat już jako architekt pracował w Toruniu (Fot. 7.) zwracał się do niego z prośbą o materiały malarskie: „Jak przyjedziesz to mi kup farby białej 1 tubkę, jasnego ugru 1 tub., niebieską 1 tub. I 1 zielona i ze 3 pędzelki nr 2,3 i 4 te miękie /pisownia org./ płaskie…” fragment listu z dnia 11 XII 1937 r.
Etapy działalności
Etap I – okres międzywojenny
Według relacji byłego komendanta lokalnego Leszka Skrzetuskiego, Jan Tłoczek wraz z: Adamczykiem Józefem, Borowskim, Brożyńskim Ignacym, Bukowieckim Aleksandrem, Chojnackim z Szymanowic, Cisielskim Aleksandrem, Drobniewskim z Tomic, Ekiertem, Górskim, Grabarkiem Antonim, Jankowskim, Kitzwalterem, Kowalskim Leonem, Kruszyńskim Witoldem z Szymanowic, Markusem, Michalakiem, Nowakiem, Podczaskim Kazimierzem, Pyzdrakiewiczem Władysławem, Radziejewskim, Ryplem Franciszkiem, Ryplem (drugi niewymieniony z imienia), Reszotarskim, Szulcem, Winterem, Wiśniewskim, należał do najdzielniejszych i najbardziej zaufanych członków POW. (Źródło: http://www.pyzdry.pl/redir,360?&nobreakup#akapit_274)
Z inicjatywy pozostałych przy życiu członków POW zawiązał się Komitet Budowy Pomnika ku pamięci poległych kolegów z lat 1918 – 1920 (Fot. 8.). Prezesem Komitetu został Józef Adamczyk, a najważniejszymi członkami byli: Antoni Grabarek, Jan Gonerko, Stefan Radziejewski. Funkcję sekretarza Komitetu piastował Jan Tłoczek. Komitet finansował budowę pomnika ze składek z imprez teatralnych, a resztę finansował ówczesny Urząd Miasta z burmistrzem Bolesławem Kronerem. W końcu na skwerku w rynku stanął pomnik z wyrytymi 37 nazwiskami poległych kolegów (Fot. 9.). Niestety w 1939 r. padł ofiarą nienawiści niemieckiej i 17 września 1939 r. członkowie POW byli zmuszeni przez hitlerowców do rozbiórki pomnika.
Jan Tłoczek był jednym z inicjatorów restauracji pomnika w 1981 r. i zwrócił się o przygotowanie projektu jego rekonstrukcji do swojej bratanicy Hanki Zaniewskiej. Projekt został przekazany do realizacji 12 grudnia 1981 r. wieczorem, a dzień później został wprowadzony stan wojenny. Odbudowa pomnika nastąpiła dopiero w roku 1995.
Etap II – okres II wojny światowej
W końcu sierpnia 1939 r. Jan Tłoczek został zmobilizowany z przydziałem do 37 pułku w Kutnie i przeszedł szlak bojowy Armii Poznań. Pod Łomiankami koło Warszawy dostał się do niewoli niemieckiej i przebywał początkowo w Stalagu III B w Furstenbergu (nr jeniecki 12087). Do końca życia pozostało w nim wspomnienie o śmierci gen. Bołtucia w Puszczy Kampinoskiej. Następnie brał udział w przymusowych pracach w Międzyrzeczu nad Obrą. Pisał stamtąd liczne listy do brata, w których opisywał warunki życia i uciążliwe dolegliwości reumatyczne na które cierpiał. W tym czasie zmarła jego matka i pierwsza żona Anna z d. Grabarek. W jednym z listów tak pisze do brata, po otrzymaniu wiadomości o śmierci ciotki Czerniakowej: „List w którym mi donosiłeś o śmierci ciotki Czerniakowej otrzymałem we wtorek w sam dzień pogrzebu, a dnia tego, nie wiedząc o niczym, myślałem o Niej. Kiedy przyszła mnie pożegnać, gdym wyjeżdżał z domu na dobre. Pożegnałem się wtedy i z matką i z Nią po raz ostatni. Tak samo po raz ostatni pożegnałem się z moją żoną… a matka, gdym opuszczał domowe progi stała na schodach i patrzyła jak Jej zniknę z oczu.” Bardzo kochał swoją matkę. W liście z 7 XI.43 r. z Meseritz (Międzyrzecza) pisał: „Jak tak leżę myślę o naszej mamie, ile Ona po nocach najęczała. […] ta niewiasta miała też ciężki los i zawsze była na swym stanowisku, a wszelka rozpacz i narzekania były jej obce”. W liście z 7 XII pisze: „Wspominam sobie tylko ubiegłe lata, jak to z Tą matką razem dobrze było, grymasił nieraz człowiek a ta biedna skrzywiona matka nadskakiwała mi jak mogła. Były to wprawdzie drobne codzienne grymasy, a jednak dziś widzę to inaczej”. W obozie starał się również rysować. Dostrzeżono jego talent. Z tego okresu zachowało się kilka jego prac. (Fot. 10., Fot. 11. i Fot. 12.).
Etap III – okres powojenny
Po oswobodzeniu przez Armię Radziecką i po czterodniowym marszu, wrócił do domu do Pyzdr. Tak wspomina obraz Pyzdr zaraz po powrocie: „Zastałem pustkę i zniszczenie, ale i miasto wyglądało niezbyt wesoło, tak jak po każdej wojnie. Drogi porozjeżdżane przez czołgi, ulice zaśmiecone, ludzie wystraszeni, pamiętający dawne egzekucje. Można powiedzieć, że w szybkim tempie wszystko zaczęło budzić się do życia: handel, administracja, rzemiosło, rolnictwo itp. Nauczyciele i urzędnicy nie przywiązujący wagi do poborów czy pensji zabrali się do szerzenia oświaty. Dzieci znały język polski wyniesiony z domu lub z tajnego nauczania (ale nie wszystkie)”. Po II wojnie ożenił się powtórnie z siostrą zmarłej pierwszej żony, Wincentyną z Grabarków. Z tego związku urodził się w 1946 r. oczekiwany i ukochany syn Stefan, o którego narodzinach poinformował brata (Fot. 13.).
W roku 1956 z inicjatywy prof. Ignacego Tłoczka powstaje Muzeum Ziemi Pyzderskiej, które zlokalizowano w zabytkowym domu podcienionym na ówczesnym Placu Wolności. J. Tłoczek wspomina: „Kilku z nas było oddanych sprawie. Dużo własnych zbiorów oddaliśmy do Muzeum. Wyposażenie Muzeum otrzymaliśmy od Muzeum Poznańskiego i tak powstała ta kulturalna placówka”. O działalności muzeum napisał w swoim liście do brata (Fot. 14.).
W tym czasie przybywa do Pyzdr jako proboszcz parafii, ks. Kazimierz Piosik, jak go określa Jan Tłoczek, „opatrznościowy człowiek dla obu kościołów, działający systematycznie i planowo w długim okresie swojej pracy”. W tym okresie Tłoczek odnawiał polichromie w remontowanym kościele farnym p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny oraz w okolicznych kościołach, m.in. w Kołaczkowie.
W 1963 roku powstaje Komitet Obchodów Dni Pyzdr z okazji 700 – lecia miasta oraz 100 – letniej rocznicy zwycięskiej bitwy pod Pyzdrami, stoczonej w dniu 29 kwietnia 1863 r. pod dowództwem Edmunda Taczanowskiego. Prezesem Komitetu Obchodów został przewodniczący Rady Miasta, Edmund Dobosiewicz, a Jan Tłoczek został kierownikiem Sekcji Historycznej, przy współudziale Marii Ciepluch – nauczycielki i kierowniczki szkoły podstawowej.
Tak opisuje dom i mieszkanie Jana Tłoczka red. Krzysztof Dobiecki w artykule „Królewskie Miasto Pyzdry”, który ukazał się na łamach „Przeglądu Konińskiego” dn. 20.06.1980 r.: „Mieszka w małym domku na jednej z ruchliwych uliczek Pyzdr, przedzierających się przez warcianą skarpę, wśród domków o dziwnej, parterowo – piętrowej konstrukcji. Mieszkanie zarzucone wprost teczkami, skoroszytami pełnymi zdjęć, notatek, zapisów dotyczących Pyzdr i ich historii. Ściany gęsto zawieszone obrazami. Prace Kossaków, ich autografy, wielu innych, mniej znanych mistrzów i oczywiście płótna samego gospodarza. „Portret żony w niebieskiej sukni”, „Autoportret”, „Pejzaż sądecki”. Najwięcej jednak obrazów Pyzdr, stare domki, wąskie uliczki, barokowe wieże kościelne, pełne strumyczków pyzderskie lasy, ludzie znani i przypadkowi, od strojów dzisiejszych do ludowych”.
Fot. 15. Jan Tłoczek wraz z Wacławem Rogozińskim na Rynku w Pyzdrach podczas Biegu Kazimierzowskiego – sierpień 1983 r.
Po wielu dekadach w roku 1986 uczczono pamięć POW umieszczeniem tablicy pamiątkowej na jednym z filarów pyzdrskiej fary. Podczas uroczystej mszy św., w obecności tylko dwóch najdłużej żyjących członków POW w Pyzdrach: Jana Tłoczka i Stefana Radziejewskiego oraz harcerzy z Konina, ks. Dominik Bengier dokonał poświęcenia tablicy pamiątkowej (Fot. 16. i Fot. 17.).
W ciągu swojego długiego życia bardzo intensywnie pracował. Do swoich ostatnich dni bardzo przeżywał tragiczną śmierć syna w 1972 r., później śmierć żony. Do końca życia mieszkał samotnie w domu przy ul. Kaliskiej 35 (Fot. 18. i Fot. 19.).
Zmarł wiosną, 1989 r. i został pochowany w rodzinnym grobowcu na cmentarzu parafialnym w Pyzdrach (Fot. 20.).
Znaczenie postaci
Podczas już wspomnianego wywiadu do „Przeglądu Konińskiego” Jan Tłoczek określił swoją działalność następująco: „Wymalować pragnę ziemię swoją. Chcę to miasto pokazać takim, jakim było i jakim jest. Sięgam po stare sztychy i miedzioryty. Maluję na spacerach pola i lasy. Myślę, że to, co zostanie, przypomni kiedyś stare, królewskie miasto Pyzdry”.
Jan Tłoczek był lokalnym artystą malarzem, a jego artystyczny dorobek, w którym znaczące miejsce miały Pyzdry i pyzdrski krajobraz, zasługuje na ocalenie od zapomnienia. Równocześnie odnawiał polichromie kościołów w Pyzdrach i okolicy oraz malował mieszkania, szyldy, plakaty. Dbał także o ocalenie od zapomnienia historii Pyzdr.
Motto opisujące bohatera:
„Malarz Królewskiego Miasta”
Dorobek artystyczny Jana Tłoczka:
Panoramy miasta:
Fot. 21. Panorama Pyzdr z 1971 r. znajdująca się w sali posiedzeń Urzędu Miejskiego w Pyzdrach
Fot. 22. Panorama Pyzdr z 1966 r. znajdująca się w Centrum Kultury Sportu i Promocji w Pyzdrach
Fot. 23. Panorama Pyzdr – lata osiemdziesiąte XX w. (ze zbiorów pp. Rogozińskich)
Fot. 24. Panorama Pyzdr – lata osiemdziesiąte XX w. (z prywatnych zbiorów pp. Zaniewskich)
Kwiaty:
Fot. 25. Akwarela (data wykonania nieznana) (z prywatnych zbiorów pp. Rogozińskich)
Fot. 26. Akwarela (data wykonania nieznana) (z prywatnych zbiorów pp. Rogozińskich)
Fot. 27. Akwarela (data wykonania nieznana) (z prywatnych zbiorów pp. Rogozińskich)
Fot. 28. Akwarela (data wykonania nieznana) (z prywatnych zbiorów pp. Rogozińskich)
Fot. 29. Akwarela (data wykonania nieznana) (z prywatnych zbiorów pp. Tafelskich)
Fot. 30. Stół z owocami – lata osiemdziesiąte XX w. (z prywatnych zbiorów pp. Rogozińskich)
Pejzaże:
Fot. 31. Pejzaż – lata osiemdziesiąte XX w. (z prywatnych zbiorów pp. Rogozińskich)
Fot. 32. Brzozy – lata osiemdziesiąte XX w. (z prywatnych zbiorów pp. Rogozińskich)
Fot. 33. Pejzaż (data wykonania nieznana) (z prywatnych zbiorów pp. Zaniewskich)
Budynki na wsi:
Fot. 34. Dworek we wsi Rataje – lata osiemdziesiąte XX w. (z prywatnych zbiorów pp. Rogozińskich)
Fot. 35. Zagroda z ulami – lata osiemdziesiąte XX w. (z prywatnych zbiorów pp. Rogozińskich)
Portrety:
Fot. 36. Portret Ignacego Tłoczka namalowany przez Jana Tłoczka – lata dwudzieste XX w. W pracy: „Ignacy Felicjan Tłoczek, urbanista – profesor – humanista, wybór pism”, 2002, red. H. Zaniewska, Oficyna Wydawnicza Politechniki Poznańskiej, Poznań
Fot. 37. Szkic Autoportret – 1945 r. (z prywatnych zbiorów pp. Zaniewskich)
Fot. 38. Portret ojca Wacława Rogozińskiego – lata osiemdziesiąte XX w. (z prywatnych zbiorów pp. Rogozińskich)
Źródła:
Zbiory własne p. Hanki Zaniewskiej: listy i obrazy J. Tłoczka,
Wykorzystano fotografie z pracy:
„Ignacy Felicjan Tłoczek, urbanista – profesor – humanista, wybór pism”, 2002, red. H. Zaniewska, Oficyna Wydawnicza Politechniki Poznańskiej, Poznań
Pyzdry – Przemiany przestrzenne i funkcjonalne, 1987, red. H. Zaniewska, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa
Fotografie nr 1., 3., 8., pochodzą ze strony internetowej: http://pyzdry.archiwa.org/zasoby.php?id=25511 http://pyzdry.archiwa.org/zasoby.php?id=10666 http://pyzdry.archiwa.org/zasoby.php?id=10665
Fotografia nr 9. kserokopia „Cegiełki na rzecz Pomnika Polskiej Organizacji Wojskowej w Pyzdrach”