Pochodzenie
Stanisław Fenrych urodził się 14 grudnia 1883 r. w Poniatowie (zabór rosyjski) jako syn Władysława (1850-1905) i Heleny z domu Feldmann (1861-1947). Miał pięcioro rodzeństwa, dwóch braci: Tadeusza (1882-1942) i Władysława (1891-1939) oraz trzy siostry: Marię (1885-1954), Kazimierę (1887-1926) i Zofię (1901-1983).
Rodzina Fenrychów pochodziła z okolic Pszczewa i Międzyrzecza, zaś przodkowie matki Stanisława z okolic Lwowa. Brak jest dokładnej daty, kiedy rodzina Fenrychów przeniosła się do Braciszewa koło Gniezna, gdzie gospodarowała w majątku.
Edukacja i początki działalności
Nauki podstawowe pobierał w Gnieźnie (7 km od Braciszewa). Następnie w 1902 r. podjął naukę w średniej szkole ogrodniczo-rolniczej w Szamotułach, którą ukończył z wyróżnieniem. Prawdopodobnie w 1908 r. podjął studia w Berlinie (brak dokumentów potwierdzających ich ukończenie). Już w dzieciństwie pasją Stanisława były malarstwo i rolnictwo.
Dzięki pożyczce oraz oszczędnościom zakupił folwark Stroppen (obecnie jest to część wsi Radosław), gdzie gospodarował do 1917 r. W gospodarstwie tym prowadził głównie uprawę zbóż, warzyw i rozwijał sadownictwo. Początkowo wyniki były imponujące, ale w czasie I wojny światowej dochodowość gospodarstwa znacznie spadła. Przeniósł się więc do Poznania, gdzie podjął pracę w Urzędzie Ziemskim.
W Pudliszkach
Historia gruszek na wierzbie
W 1919 r. kupił majątek Pudliszki (Pudliszki, Kokoszki, Karzec, Ziemlin, Kuczyna i Kuczynka) od pani von Kotze (Katze) – wnuczki hakatysty Hermana Kennemanna. Majętność kupił wspólnie z bratem Tadeuszem, który przejął Ziemlin oraz szwagrem Zygmuntem Mikulskim, któremu przypadła Kuczyna i Kuczynka. Stanisławowi Fenrychowi zostały Pudliszki, Kokoszki i Karzec. W latach trzydziestych wziął też w dzierżawę Ziemlin.
Drogi gruntowe w majątku obsadzone były drzewami owocowymi, więc już w 1920 r. Stanisław Fenrych rozpoczął produkcję marmolady i powideł w piwnicy pałacu. Uruchomił również gorzelnię, tartak oraz cegielnię i niebawem zaczął budowę nowych obiektów. Powstały wtedy: hala produkcyjna na potrzeby fabryki konserw, nowoczesna kotłownia oraz nowa mleczarnia. Dnia 23 czerwca 1923 r. odbyło się uroczyste poświęcenie nowego obiektu fabryki.
14 grudnia tego samego roku Stanisław Fenrych zawarł w Krotoszynie związek małżeński z Teresą z domu Boszulak (1902-1988), pochodzącą z Dłoni. Ślubu cywilnego udzielił im brat Stanisława – Tadeusz, który w tym czasie był burmistrzem w Krotoszynie. Małżeństwo Fenrychów było bezdzietne.
Stanisław Fenrych zakupił do fabryki w Pudliszkach urządzenia i maszyny do przerobu owoców i warzyw oraz maszyny rolnicze. Wielkim sukcesem był zakup autoklawów – urządzeń do sterylizacji konserw warzywnych. Po raz pierwszy metoda sterylizacji została zastosowana w Pudliszkach w 1923 r. Była to wówczas wielka nowość w Polsce, dotychczas bowiem produkowano tylko konserwy owocowe pasteryzowane. Pierwszy zakład, który wprowadził tę metodę mieścił się we Lwowie, natomiast Stanisław Fenrych zastosował ją jako pierwszy w Wielkopolsce.
Równocześnie właściciel majątku zakładał szkółki drzew, inspekty, sady i plantacje, m.in. groszku, fasolki, szparagów, marchwi, truskawek. W miarę upływu lat stopniowo rozszerzał liczbę produktów, korzystając głównie z owoców i warzyw pochodzących z własnych sadów i plantacji. Dbał o to, aby był to surowiec najwyższego gatunku, sprowadził m.in. nowe odmiany pomidorów i szparagów, z których przerobu zakład w Pudliszkach zasłynął. Produkcja suszu owoców i warzyw na zamówienie wojska francuskiego, to kolejna nowość wprowadzona przez S. Fenrycha. W 1935 r. zakład rozpoczął eksport na rynek północnoamerykański. W latach trzydziestych, kiedy bardzo rozwinęła się polska żegluga morska, w Pudliszkach rozpoczęto produkcję konserw dla polskich statków m.in. masła w puszkach, które dostarczane było na pokłady ,,Batorego” i ,,Daru Pomorza”.
Właściciel fabryki ciągle udoskonalał technologie produkcji, bazując na nowościach technicznych. Często konsultował się i współpracował z fachowcami, m.in. z prof. T. Chrząszczem.
Stanisław Fenrych już wtedy zdawał sobie sprawę, że firmie potrzebna jest reklama. Dlatego wydawał kalendarze reklamowe, cenniki w językach: polskim, niemieckim, czeskim, francuskim oraz publikował reklamy w prasie. Uruchomił także przedstawicielstwa w Gdańsku, Poznaniu, Lublinie, Warszawie i Katowicach.
Kiedy Stanisław Fenrych rozpoczął gospodarowanie w Pudliszkach, właściciele okolicznych majątków mówili, że prędzej gruszki na wierzbie wyrosną niż osiągnie on sukces, uzyska efekty (ze wspomnień Teresy Fenrych). W 1928 r. gruszki na wierzbie stały się znakiem firmowym fabryki.
Wzór gospodarstwa rolno-spożywczego
Przed wybuchem II wojny światowej Fabryka Konserw w Pudliszkach była olbrzymim kompleksem rolno-przemysłowym. Prowadziła cegielnię, tartak, młyn, oddział produkcji puszek oraz posiadała własną elektrownię. Działała także mleczarnia, w której produkowano: serek twarogowy, masło, śmietanę i cukierki krówki (m.in. na eksport do Niemiec i Francji). Stanisław Fenrych planował także budowę huty szkła opakowaniowego, ale plany te przerwała wojna. W 1938 r., w okresie największego rozkwitu, w sezonie zatrudniano w firmie około 800 pracowników.
Fabryka w Pudliszkach uchodziła przed II wojną światową za największą w kraju, w branży przetwórstwa owocowo-warzywnego. Nowoczesna technika, brak bezrobocia w okolicy, to prawdopodobne powody wizyty prezydenta Ignacego Mościckiego w Pudliszkach 23 maja 1929 r. Prezydent z uznaniem mówił wówczas, że Pudliszki są „wzorem gospodarstwa rolno-spożywczego”. Warto dodać, że Stanisława Fenrycha w Pudliszkach odwiedzili także: malarz Jerzy Kossak (gościł w Pudliszkach kilka miesięcy), biskup August Hlond oraz poseł Stanisław Mikołajczyk.
Fabryka w Pudliszkach była wielokrotnie nagradzana medalami za jakość produkcji, postęp technologiczny i wyniki gospodarowania, m.in. Złotym Medalem za Jakość Produktów w Gnieźnie w 1925 r., Medalem za Najwyższą Jakość w Gdańsku w 1926 r., Medalem za Postęp w 1926 r. na Wielkopolskiej Wystawie Ogrodniczej.
Polski keczup narodził się w Pudliszkach
W 1927 r. Stanisław Fenrych wysłał do Anglii swoich dwóch doradców – prof. Tadeusza Chrząszcza oraz inż. Józefa Janickiego z Uniwersytetu Poznańskiego. Naukowcy przywieźli nasiona pomidorów uprawianych w południowej części Wielkiej Brytanii (klimat zbliżony do polskiego), które zostały dostosowane do miejscowych warunków, tworząc nową odmianę Imuunn pudliszkowski. Delegowani przywieźli także spisaną na karteczkach recepturę keczupu. Jeszcze w tym samym roku rozpoczęto produkcję tego sosu, a w 1928 r. wszedł on na stałe do asortymentu Pudliszek. Jak wspominała żona Teresa, keczup jedzono wtedy z białym i żółtym serem, wędlinami oraz z jajkiem na twardo. Taką właśnie przekąską poczęstowano prezydenta Mościckiego, kiedy gościł w Pudliszkach.
Działalność społeczna
Stanisław Fenrych dbając o systematyczny rozwój firmy, podejmował wiele działań na rzecz pracowników, ich rodzin oraz mieszkańców wsi. Dla pracowników wybudował tzw. „czworaki”, następnie rozpoczął budowę domów dwurodzinnych, a dla sezonowych robotników postawił drewniane baraki. Zakupił autobus, który dowoził pracowników z Krobi oraz rozwoził robotników na pola. Wielkim osiągnięciem było uruchomienie ochronki (przedszkola) dla dzieci pracowników. Dzieci otrzymywały posiłek, owoce, mleko oraz opieką w czasie, kiedy ich rodzice pracowali. Innym przykładem działalności społecznej było otwarcie przychodni lekarskiej i zatrudnienie na stałe wykwalifikowanej pielęgniarki oraz lekarza dochodzącego dwa razy w tygodniu. Lekarz przyjmował bezpłatnie wszystkie dzieci, kobiety ciężarne oraz pracowników. Z dochodów majątku została powołana i wyposażona ochotnicza straż pożarna, której obowiązkiem było chronić dobytek fabryki, ale też mieszkańców wsi. Oprócz działalności mającej zapewnić poprawę warunków życia, właściciel majątku Pudliszki dbał także o rozwój kulturalny. Zakupił instrumenty muzyczne, zatrudnił kapelmistrza i założył orkiestrę. Uruchomił również bibliotekę z czytelnią, w której raz w tygodniu głośno czytano wybrane utwory. Stanisław Fenrych przekazywał wiele darów rzeczowych szkole w Pudliszkach, m.in. pomoce naukowe, dodatki do posiłków. Rzemieślnicy zatrudnieni w fabryce naprawiali ławki i malowali klasy na koszt właściciela. Był także sponsorem badań archeologicznych regionu.
Z jego inicjatywy w 1936 r. nakręcono w Pudliszkach kilkunastominutowy film dokumentalny zatytułowany „Wzór gospodarstwa przemysłowo-rolnego”.
Według relacji żony okoliczni właściciele nazywali Stanisława Fenrycha „chłopofilem”, co miało oznaczać sympatię dla chłopów i robotników.
II wojna światowa
Po wybuchu II wojny światowej, 3 września 1939 r. Stanisław Fenrych przekazał pracownikom wszystkie produkty znajdujące się w magazynach. 6 września do Pudliszek wkroczyło wojsko niemieckie. Fabrykę przejął Wehrmacht, a jej administratorem wojskowym został Stever. Zaproponował on właścicielowi kierowanie fabryką pod warunkiem podpisania Volkslisty. Stanisław Fenrych i jego żona odmówili. Dzięki wstawiennictwu pracowników fabryki pochodzenia niemieckiego Stanisław Fenrych uniknął aresztowania i rozstrzelania na rynku w Krobi (21 października 1939 r.).
13 grudnia 1939 r. małżeństwo Fenrychów zostało wysiedlone do Generalnego Gubernatorstwa. Więźniów wywieziono najpierw do Gostynia, a następnie 16 grudnia 1939 r. transportem kolejowym do Tarnowa. Tam Stanisław Fenrych otrzymał pracę zarządcy w tartaku „Pariser&Weiss”, który przed wojną należał do miejscowego Żyda. W czasie II wojny światowej małżeństwo Fenrychów pomagało na miarę swoich możliwości m.in. wysyłali paczki, wspierali rodziny więźniów obozów oraz osoby przesiedlone. Inną formą pomocy było wystawianie przez Stanisława Fenrycha zaświadczeń o zatrudnieniu. Na ich podstawie ludzie otrzymywali kartki żywnościowe oraz unikali wywiezienia na roboty przymusowe do Niemiec. Dokumentami potwierdzającymi te działania są zaświadczenia Caritasu w Tarnowie i władz Tarnowa oraz podziękowania od obdarowanych osób. Według relacji rodziny wspierał także polskie podziemie.
Stanisław Fenrych spisywał przekazywane darowizny. Tuż przed śmiercią na zeszycie napisał „Zachować jako dowód spełnionego obowiązku obywatelskiego w latach trwogi 1939-1945”.
Po wojnie
Po zakończeniu wojny w 1945 r. małżeństwo Fenrychów nie mogło powrócić do Pudliszek, gdyż władze wydały zakaz powrotu na teren powiatu gostyńskiego. Cały majątek został upaństwowiony. Małżonkowie przenieśli się do Leszna, gdzie Stanisław Fenrych podjął pracę w „Rolniku” i Spółdzielczości Samopomocowej. Władysław Gomułka zaproponował mu odbudowę przemysłu owocowo-warzywnego w Pudliszkach, ale odmówił. W 1951 r. podjął starania o przyznanie renty, ale jej nie otrzymał. Stanisław Fenrych zmarł 27 października 1955 r. w Kościanie i pochowany został na cmentarzu przy ulicy Kąkolewskiej. Przez wiele lat Teresa Fenrych starała się o rentę po mężu, którą otrzymała dopiero w latach siedemdziesiątych.
Powrót do Pudliszek
W 2001 r. z inicjatywy ks. proboszcza Ludwika Maćkowiaka, przy poparciu mieszkańców wioski oraz ówczesnego właściciela fabryki zwłoki Stanisława Fenrycha, jego żony Teresy oraz teścia zostały przeniesione na cmentarz komunalny w Pudliszkach. Uroczystości odbyły się 20 października, a przewodził im ks. biskup Grzegorz Balcerek.
Od 1 września 2012 r. Gimnazjum w Pudliszkach nosi imię Stanisława Fenrycha. Oficjalne uroczystości odbyły się 25 października. Wzięła w nich udział rodzina Stanisława Fenrycha, wśród której znalazła się bratanica Maria Czerwińska, która przed wojną bywała w Pudliszkach.
Znaczenie postaci
Stanisław Fenrych był wyjątkowym człowiekiem. Jego działania zawodowe i społeczne pozwalają zaliczyć go do wybitnych postaci XX w. Jest uznawany za pioniera przemysłu owocowo-warzywnego w Polsce. Pierwszy w Wielkopolsce, a drugi w Polsce podjął się utrwalania żywności metodą sterylizacji. Stworzył od podstaw prężne przedsiębiorstwo, dzięki czemu jest dziś możliwy sukces marki „Pudliszki”. Z pewnością dzięki niemu Pudliszki są dziś wioską znaną w całej Polsce.
Źródła:
Miałkowski Andrzej, Stanisław Fenrych, Pudliszki 2013.
Miałkowski Andrzej, Stanisław Fenrych – pionier przemysłowego przetwarzania owoców i warzyw w Polsce, „Rocznik Gostyński”, nr 1/2014.
Gryczka Zbigniew, Stanisław Fenrych – pionier wielkopolskiego przetwórstwa owoców i warzyw, „Kronika Wielkopolski”, nr 1/1955.
Wspomnienia Teresy Fenrych
Wspomnienia Marii Czerwińskiej
Sternal Karolina, Polski ketchup narodził się w wielkopolskich Pudliszkach. „Panorama Leszczyńska”, nr 20/2011.
Spuścizna epistolarna rodziny Fenrychów, Gdańsk 1994.
Curyk-Sierszulska Elżbieta, O człowieku, który ludziom się kłaniał, „ABC”, nr 71/2012.
Fajczyk Agata, Powrót z wygnania, „Życie Gostynia”, nr 43/2001.
Miałkowski Andrzej, Stanisław Fenrych powrócił do Pudliszek, „Sąsiedzi Sąsiadom”, nr 10/2001.
Nowy patron, nowa szkoła, Dodatek do „Biuletynu Informacyjnego Gminy Krobia”, nr 6/2012.