Józef Bach

ur. 25 lipca 1877
zm. 14 września 1970
Szkoła Podstawowa im. Bojowników o Wolność i Demokrację w Rychtalu

Wywiad z organistą Michałem Stasiakiem w Kościele Parafialnym w Rychtalu.
Zdjęć: 12
Filmów: 1


Pochodzenie

Józef ( Joseph, Josef ) Bach wybitny organmistrz urodzony 25.07.1877 r. w St.Helier na wyspie Jersey, zmarły 14.09.1970 r. w Regensburgu, był synem organmistrza Jana Józefa Jakuba (Johann Josef Jacob) Bacha i jego żony Luizy (Luise) z d.Lichtenauer . 1)

Jego rodzice, katolicy, znaleźli się na Jersey, gdyż jego ojciec przez kilka lat budował tam i remontował organy w kilku kościołach.

Oboje pochodzili z Badenii w Niemczech: Johann Joseph Jacob z miejscowości Camp am Rhein z rodziny uprawiającej winorośle (doskonałe Reńskie wina) a Luiza z miejscowości Bühl, z bogatej, ziemiańskiej rodziny.

Na tej wyspie w 1875 r. urodził się też pierwszy syn tego małżeństwa, Jerzy Jakub (Georg Jacob) Bach. 2)

Dzieciństwo i młodość

Po powrocie z Jersey do Niemiec (ok.1880 r.) rodzina osiedliła się w miejscowości Oberwirtstadt w Badenii. Tam, w zakładzie organmistrzowskim ojca młody Józef pobierał pierwsze nauki zawodu.

W młodzieńczym wieku pogłębiał swoją wiedzę o tajnikach zawodu w kilku kolejnych, znanych firmach organmistrzowskich:

– Gebrüder Späth Orgelbau w Ennetach (obecnie część miasta Mengen w Badenii- Wirtembergii) – ok.1896 r.

– Carl Theodor Kuhn w Männedorf (Kanton Zurych, Szwajcaria) – ok.1899 r.

– Friedrich Goll w Luzernie, Szwajcaria w latach 1902 – 1906. 3)

Szczególnie praca w tej ostatniej firmie była dla Józefa nowym, mającym kapitalne znaczenie doświadczeniem. Właściciel tej firmy w 1895 r. opracował i opatentował nowy typ wiatrownicy stożkowej stosowanej w organach.

[Wiatrownica jest to część mechanizmu powietrznego w organach, służąca do rozdzielania sprężonego powietrza do poszczególnych głosów i piszczałek. Jest to drewniana, szczelna skrzynia podzielona na przegrody. W wiatrownicy stożkowej zawory sterujące zadęciem piszczałek mają w przekroju kształt odwróconych stożków. Zawory te zakrywają okrągłe otwory, a ich otwieranie polega na unoszeniu stożków, stąd rozpowszechnione używanie określenia „stożkowa” ].

Józef Bach projektując i budując nowe organy stosował właśnie to znane mu rozwiązanie techniczne.

W czasie gdy mieszkał i pracował w Szwajcarii, 6 listopada 1902 r. w miejscowości Oberwitstadt zmarł jego ojciec Jan Józef Jakub Bach. 4)

Historia Zakładu Budowy Organów w Rychtalu

W Rychtalu, maleńkim miasteczku położonym przy granicy Śląska i Wielkopolski, w latach 80-tych XVIII w. powstała firma organmistrzowska założona przez Franciszka Majewskiego, który wraz z żoną i córką przyprowadził się do Rychtala.21)

Po nim ten zakład prowadziły 3 pokolenia rodziny Szpigel (Spiegel): Jakub Ignacy, Jan Juliusz oraz Karol Teodor i Wojciech Jerzy (Albert Georg), synowie Jana.

Szpigelowie, to rodzina zamieszkująca w Rychtalu od co najmniej XVII w. Najstarsze księgi metrykalne katolickiej parafii w Rychtalu pochodzą z 1721 r. a pierwszym zapisanym w nich Spigelem (tak pisano to nazwisko do czasu zajęcia Śląska przez Prusy, potem Spiegel) był Michał Spigel urodzony 8 października 1721 r., syn Michała i Katarzyny z d.Jankowna. Późniejsi organmistrzowie są potomkami tego właśnie małżeństwa. 5)

Firma Szpigelów z Rychtala była bardzo znana na terenie Śląska i Zaboru Pruskiego (Wielkopolska) a także w Zaborze Rosyjskim.

Zbudowali ok.150 nowych instrumentów organowych (numerowanych Opusem). Największym osiągnięciem tej firmy było zbudowanie w 1892 r. nowych 32 głosowych organów w Bazylice Katedralnej we Włocławku przez Jana i jego synów Karola i Wojciecha Szpiglów oznaczonych Opus 106. Napis w języku polskim na tabliczce zamocowanej na stole gry tych organów: Szpigel. Organmistrz w Rychtalu na Szląsku.

W Archiwum Jasnogórskim zachowała się korespondencja z 1895 r. pisana po polsku między Janem Szpigelem a przeorem zakonu Paulinów na Jasnej Górze w sprawie remontu organów w Kaplicy Matki Boskiej. W 1900 r. przebudowali organy w kościele p.w. Św. Anny w Warszawie.

Zbudowali także organy w Kaliszu, Iwanowicach, Łasku, Wolborzu, Złoczewie, Dzietrzykowicach, Godynicach, Trębaczowie, Grębaninie, Kępnie (kościół ewangelicki), Sycowie, Tubądzinie, Rogaszycach, Bralinie i wielu miejscowościach w Wielkopolsce i na Śląsku. 6)

Starszy syn Jana – Karol Teodor, w 1904 r. wyprowadził się z Rychtala i założył własną firmę organmistrzowską w Opolu.

W okresie gdy właścicielem firmy był Wojciech Jerzy, firma nosiła nazwę: Orgelbau – Anstalt von Albert Spiegel in Reichthal i.Schlesien, co można przetłumaczyć jako: Zakład Budowy Organów Wojciecha Szpigela w Rychtalu na Śląsku.7)

Ostatnie, które Wojciech Jerzy Szpigel zbudował i zamontował w 1906 r., były 15 głosowe organy w kościele parafialnym w Bralinie.

Ożeniony z Józefą Augustyną z d.Rossochowitz (Rosochowicz) był ojcem trzech córek i syna. Zmarł 19 czerwca 1906 r. w Rychtalu na gruźlicę płuc w wieku zaledwie 38 lat, następnego dnia gdy urodził się jego syn.8)

Józef Bach – ostatni właściciel Zakładu Budowy Organów w Rychtalu

Owdowiała żona Józefa Augustyna Szpigel z czwórką dzieci i dobrze prosperującą firmą z pełnym portfelem zamówień, a także będących w fazie produkcji instrumentów organowych, w której zabrakło właściciela, pilnie poszukiwała organmistrza, który mógłby ten zakład poprowadzić.

Zamieściła ogłoszenia we wszystkich fachowych czasopismach Europy, że poszukuje odpowiedniego kandydata do prowadzenia Zakładu Budowy Organów. Być może zgłosiło się kilku kandydatów – tego nie da się ustalić. Faktem jest, że w 1907 r. w Rychtalu zamieszkał 30 letni wówczas Józef Bach, organmistrz, który w imieniu wdowy Józefy Augustyny Szpigel z d.Rosochowicz poprowadził firmę.9)

Przyjmuje się, że pierwszymi organami zbudowanymi (a może tylko zmontowanymi) przez Józefa Bacha w 1907 r. jest 14 głosowy instrument w kościele p.w. Najświętszego Imienia Maryi w Sulechowie (woj.lubuskie) oznaczone jako opus 154 i Szemborowie (woj.wielkopolskie) 7 głosowy instrument w kościele p.w. Św. Urszuli oznaczone opus 155.

9 czerwca 1908 r. Józef Bach ożenił się z wdową Szpigel.10) Od tej chwili stał się właścicielem tej firmy organowej. Składając oferty budowy organów używał tych samych druków firmowych co Albert Szpigel dopisując ręcznie własne nazwisko i słowo vormals – wcześniej, poprzednio.7). Zmienił też nazwę zakładu: Joseph Bach vorm.A.Spiegel Orgelbau – Anstalt Reichthlal i/Schlesien co się tłumaczy: Józef Bach dawniej Albert Spiegel Zakład Budowy Organów Rychtal na Śląsku.

W następnym roku z tego związku urodził się syn, któremu tradycyjnie nadano imię po ojcu – Józef a po słynnym Lipskim kantorze – Jan Sebastian.11)

W 1908 i 1909 r. już pod własnym nazwiskiem ale z zachowaniem numeracji opusów po firmie Szpigelów, Józef Bach pierwsze organy zaprojektował i wykonał dla kościołów w Solcu Wlkp. (opus 156) i w Górce Klasztornej (woj.wielkopolskie, po pożarze tego kościoła w 1907 r.) oznaczone opusem 157 lub 158. Te ostatnie organy w 2006 r. zostały zdemontowane i zastąpione nowym instrumentem firmy Romanus Seifert & Sohn z Kevelaer w Niemczech .

Kolejnymi były organy dla kościołów w Strońsku (woj.opolskie) opus 160, Kołaczkowie 1911 r. opus 162, Myjomicach 1911 r. opus 163, Grabowie 1913 r. opus 164 (kościół pobernardyński, budowę rozpoczął w sierpniu 1912 r.) i Rychtalu 1913 opus 165 (montaż zakończony w 1914 r.).

5 lutego 1912 r. urodziła się Józefowi i Józefie Bachom córka, której nadano imiona: Agnieszka Agata Cecylia. Wkrótce w rodzinie wydarzył się tragedia. Po upływie zaledwie 6 tygodni od porodu w wyniku komplikacji poporodowych Józefa Augustyna Bach zmarła.12) Pozostawiła mężowi sześcioro dzieci w wieku lat: 11, 10, 8, 5,5 (z I-go małżeństwa) 2,5 i najmłodsze, mające 2 miesiące (z II-go małżeństwa).

Wychowaniem dzieci zajęła się Marta Agnieszka (Martha Agnes) Rosochowicz, panna, młodsza siostra zmarłej Józefy.

Wybuch I wojny światowej spowodował zamknięcie zakładu, bo wszystkich tam pracujących mężczyzn (stolarzy i cieśli) łącznie z właścicielem powołano do niemieckiego wojska.13) Idąc na wojnę, Józef Bach przekazał opiekunce jego dzieci Marcie Rosochowicz13), sądowe pełnomocnictwo dotyczące poczynań związanych z jego firmą. Nie wiadomo jak potoczyły się w tej wojnie losy pracowników tego zakładu. Józef Bach jako jedyny żywiciel licznej rodziny w połowie 1916 r. został z wojska zwolniony.

Okres I wojny nie sprzyjał Józefowi. Firma nie miała nowych zamówień. Rodzina żyła z doraźnych zleceń drobnych napraw i strojenia instrumentów organowych.

Kiedy 8 czerwca 1916 w miejscowości Oberwirstadt umierała Luiza Bach, matka Józefa, on był przy niej, bo to jego podpis znajduje się na akcie zgonu matki sporządzonym w tamtejszym Urzędzie Stanu Cywilnego w tym samym dniu.14)

W listopadzie 1916 r. Józef Bach ożenił się z Martą Rosochowicz a w marcu 1918 r. urodził im się syn Henryk Ernest Jerzy (Heinrich Ernst Georg).15)

Zakończenie I wojny i powstanie po latach zaborów II Rzeczpospolitej, w której znalazł się również Rychtal, spowodowało napływ zamówień na nowe organy. Józef Bach zrezygnował z sygnowania organów kolejnymi opusami. Po raz drugi zmienił nazwę Zakładu: „Józef Bach Rychtal dawniej Spiegel Budowa Organów Kościelnych”.

Założył konto bankowe w Banku Ludowym w Kępnie.

Zatrudnił znowu kilku stolarzy i cieśli.

Już w 1919 r. rozpoczął budowę nowych organów dla kościoła parafialnego w Kępnie. Budowa tego początkowo 26 głosowego instrumentu – piszczałki, wszystkie mechanizmy i stół gry – została ukończona w 1922 r. ale dopiero w październiku 1923 r. po wykonaniu szafy organowej i prospektu, ostatecznie ją zakończono. Prace snycerskie wykonał Paul Fisher, rzeźbiarz z Kępna. Odbioru tego instrumentu dokonał kompozytor, dyrygent i organista prof. Feliks Nowowiejski, który też wykonał koncert inauguracyjny. Są to największe organy zbudowane przez Józefa Bacha.

Budując te organy przewidział miejsce dla dodatkowych głosów o które można było powiększyć dyspozycję. Na stole gry pozostawił też wolne miejsca dla dźwigni służących do ich włączania. Jednak dopiero w latach 1965 – 66 podczas remontu tych organów, firma organmistrzowska Stefana Fiołki z Kępna zamontowała dodatkowe 3 głosy, których łącznie jest 29.

W 1922 r. do Józefa Bacha dołączył jego brat Jerzy Jakub Bach.9)

Kolejne parafie z Wielkopolski m.in.: Barcin/Notecią – 1926, Sieraków/Wartą – 1927, Śmigiel – 1930, Mąkoszyce – 1935, Chobienice, Wilkowyja/Jarocina 1937, kościół „Pólko”/Bralina – 1938, Mikstat – 1939, Brody/Nowy Tomyśl – 1939, Mątwy/Inowrocławia – 1939 (organy niedokończone, elementy tych organów parafia zabrała po ustaniu działań wojennych w 1939 r.) zamawiały nowe organy. 16)

Starszy syn Józefa – Józef Jan Sebastian, po ukończeniu szkoły podstawowej w Rychtalu oraz szkoły zawodowej – dokształcającej, terminował u ojca i zdobył tytuł czeladnika organmistrza. Młodszy syn Henryk, ukończył szkołę średnią i rok przed wybuchem II wojny, rozpoczął studia medyczne we Wrocławiu.3)

Pan Bernard Gabor (ur.1929), rodowity Rychtalanin wspomina: często chodziłem do zakładu Bacha po „klapki” (odpady oheblowanych desek), które były potrzebne na prace ręczne w szkole. Pan Józef Bach bardzo lubił dzieci, chętnie nam pokazywał swój zakład i wykonane piszczałki. Znałem jego obu synów. Mieli doskonały słuch i piękne głosy, śpiewali w kościelnym chórze wykonując również partie solowe.17)

Wybuch II wojny zmusił Józefa Bacha do znacznego ograniczenia budowy organów. Dokończył budowę niektórych instrumentów. Na terenie okupowanej Polski hitlerowcy zamknęli prawie wszystkie kościoły katolickie. Mimo wielkich trudności jakie niosła za sobą wojna i okupacja, w 1940 r. do pustego kościoła parafialnego w miejscowości Radostów w pow.wieruszowskim, zamontował zamówione przed wojną organy. Ostatnie, nowe organy wykonał Józef Bach dla kościoła parafialnego w Nowej Wsi Ks. w pow.Kępno w 1940 lub 1941 r. Ta tabliczce umieszczonej na stole gry tego 10-cio głosowego instrumentu jest napis: Josef Bach Orgelbaumeister Reichthal Kr.Kempen/Warthel. co można tłumaczyć: Józef Bach Organmistrz Rychtal pow.Kępno/KrajWarty). Wartheland – Kraj Warty, to nazwa Wielkopolski, którą Niemcy hitlerowskie w 1940 r. wcieliły do III Rzeszy.

Aby mieć środki do życia produkował drewnianą galanterię, skrzynki, taborety, małe proste meble.18)

Kolejne nieszczęście spadło na rodzinę, 16 czerwca 1944 r. w Rychtalu zmarł Jerzy Jakub Bach, brat Józefa.

W styczniu 1945 r., kiedy zbliżał się już front, hitlerowcy nakazali wszystkim mieszkańcom opuścić miejscowość formując z nich kolumny – treki.

Bachowie również byli zmuszeni opuścić swój dom i zakład, jednak po kilku tygodniach powrócili do Rychtala. W ich domu mieszkali obcy ludzie a zakład został ograbiony z większości materiałów i specjalistycznych narzędzi.

W kwietniu 1945 r. Józef Bach podjął współpracę ze Stefanem Fiołką z Kępna, którego znał już przed wojną. Pracy mieli mnóstwo. Nieużywane instrumenty organowe w kościołach wymagały oczyszczenia, naprawy uszkodzeń i powtórnego strojenia. Wiele instrumentów w wyniku dewastacji wymagało remontów w szerszym zakresie, czasami należało wykonać po kilkaset nowych piszczałek. W ciągu 5 lat wspólnie wyremontowali kilkadziesiąt instrumentów na terenie Wielkopolski, Dolnego Śląska i Opolszczyzny. Również w Czerwieńsku/Wisłą w klasztorze Salezjanów wyremontowali zabytkowe organy.18)

Ze wspomnień Stefana Fiołki:

„Józef Bach był mężczyzną średniego wzrostu z długą, siwą brodą. Człowiek zrównoważony i uczciwy. Solidny, dobry fachowiec, Często wspominał swoją rodzinę podkreślając prawie 100 letnią tradycję zawodu organmistrza”.

Józef Bach wraz z żoną opuścił Rychtal wyjeżdżając z Polski 5 października 1950 r. do córek, które po II wojnie zamieszkały w Regensburgu w Bawarii (Niemcy). 19) Tam w 1957 r. zmarła jego żona Marta, a Józef Bach zmarł 14 września 1970 r. w wieku 93 lat.(20)

Znaczenie postaci

W swoim długim, pracowitym życiu zbudował ponad 40 nowych instrumentów organowych, a także ponad 50 instrumentów wyremontował lub przebudował. W zdecydowanej większości w Wielkopolsce.

Budował organy wyłącznie o trakturze pneumatycznej z wiatrownicami stożkowymi. Wszystkie elementy organów wykonywał wg własnych projektów. Piszczałki: drewniane i metalowe (stop cyny), wiatrownice, kanały powietrzne, miechy a także szafy organowe i prospekty, były wykonywane we własnym zakładzie.Organy budowane przez Józefa Bacha mają w dyspozycji przewagę głosów fletowych i smyczkowych o pięknym, harmonijnym brzmieniu. Są one zaliczane do instrumentów romantycznych.

Józef Bach przez 43 lata mieszkając w Rychtalu, był właścicielem miejscowego Zakładu Budowy Organów Kościelnych. W naszym Parafialnym Kościele Józef Bach budował organy w latach 1913-1914. Jest to ważna postać Naszej Małej Ojczyzny, która wpisała się w historię nie tylko Rychtala ale całej Wielkopolski. Organy zbudowane przez Józefa Bacha możemy podziwiać współcześnie w wielu kościołach. Przybliżenie życiorysu Józefa Bacha oraz zapoznanie z działalnością Zakładu Budowy Organów w Rychtalu, było możliwe dzięki zaangażowaniu i pomocy Pana Kazimierza Cieplika, ponieważ w Rychtalu nie zachowały się żadne dokumenty dotyczące naszego bohatera.

Źródła

I. Autor biografii Józefa Bacha: Kazimierz Cieplik, rodem z Kępna, zamieszkały w Lubinie.

Autor jest członkiem Śląskiego Towarzystwa Genealogicznego we Wrocławiu

Udostępnione informacje o Józefie Bachu przez autora Kazimierza Cieplika nie mogą być przedmiotem innej publikacji. Zostały tylko przekazane na potrzeby opracowania biogramu Józefa Bacha do Cyfrowej Dziecięcej Encyklopedii Wielkopolan.

Literatura:

Autor posiada kopie wszystkich n/wymienionych dokumentów:

1.akt zgonu 1668/1970 z USC w Regensburgu (Niemcy)

2.akt zgonu 29/1944 USC Rychtal

3.informacje od wnuków Józefa Bacha zamieszkałych w Niemczech

4.akt zgonu 17/1902 USC w Oberwirtstadt (Niemcy)

5.księga chrztów, rok 1721 parafii w Rychtalu – Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu

6.Marian Dorawa „Organy Jana Spiegela w katedrze pw.Wniebowzięcia NMP wWe Włocławku”, obserwacje własne,

strona internetowa: Organy- Polskie Wirtualne Centrum Organowe, strona internetowa Musica Sacra

7.Oferta Józefa Bacha na budowę organów w Grabowie z 8 czerwca 1912 r.

8.akt małżeństwa 6/1900, akty urodzeń dzieci i akt zgonu 22/1906 USC w Rychtalu – Archiwum Państwowe w Kaliszu

9.księga meldunkowa miasta Rychtala – Archiwum Państwowe w Kaliszu

10.akt małżeństwa 9/1908 USC Rychtal – Archiwum Państwowe w Kaliszu

11. akt urodzenia 45/1909 USC Rychtal – Archiwum Państwowe w Kaliszu

12. akt ur.2/1912 i akt zg.7/1912 USC Rychtal – Archiwum Państwowe w Kaliszu

13. pismo Marty Rosochowicz do proboszcza parafii w Grabowie z dnia 13.11.1914 r.

14.akt zg.5/1916 USC w Oberwirtstadt (Niemcy)

15.akt ur. 8/1918 USC Rychtal

16.obserwacje własne, wspomnienia Stefana Fiołki

17.wywiady autora

18.wspomnienia Stefana Fiołki

19.księga meldunkowa i księga osób ubywających z Rychtala z 1949 – 1950 r. – Archiwum Państwowe w Kaliszu

20.akty zg.757/1857 i 1668/1970 USC w Regensburgu (Niemcy)

21.księgi metrykalne urodzeń i zgonów parafii Rychtal – Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu,

Praca magisterska Karola Kozana, absolwenta Wydziału Teologii – Instytut Muzykologii pt.”Struktura brzmieniowa

Organów Józefa Bacha w kościele p.w.Św.Marcina w Kępnie” rozdział I – 1.5

II. Wywiad z organistą Michałem Stasiakiem w Kościele Parafialnym w Rychtalu.


Kalendarium:

  • 1877 ― 25.07.1877 r. urodził...
  • 1907 ― W 1907 r. Józef Bach ...
  • 1908 ― 09.06.1908 r. Józef B...
  • 1909 ― W 1909 r. urodził się...
  • 1912 ― W 1912 r. urodziła si...
  • 1912 ― W 1912 r. zmarła żona...
  • 1913 ― W latach 1913-1914 Jó...
  • 1916 ― W 1916 r. Józef Bach ...
  • 1918 ― W 1918 r. urodził się...
  • 1950 ― 05.10. 1950 r. Józef ...
  • 1970 ― 14.09.1970 r. zmarł J...

Zobacz też: