Kaliskie planty to miejsce niezwykłe. Kiedyś płynęła tędy rzeka, obecnie szumią drzewa. To zabytek najstarszej części miasta – Śródmieścia. Planty otaczają miejsca ważne dla wielowiekowej historii Kalisza: fragmenty średniowiecznych murów obronnych, obszar dawnej dzielnicy żydowskiej, budowle, ulice i place pełniące różne funkcje w dziejach miasta. Ale dla nas najciekawsze było odkrycie dlaczego Kanał Babinka zmienił się w pas zieleni. Tak powstał projekt O czym szumią drzewa na kaliskich plantach ? realizowany w ramach Wielkopolskiego Programu Operacyjnego Cyfrowa Wielkopolsk@, podprojektu Akademia Kształcenia Wyprzedającego.
Miejskie budowle, dawne fotografie, stare gazety, książki, publikacje internetowe, a przede wszystkim wspomnienia ludzi, to doskonałe źródła do poznawania przemian przestrzeni kaliskich plant. To zadanie przez siedem miesięcy realizował zespół w składzie: Dominika Błoj, Klaudia Bryła, Magdalena Kupaj, Natalia Ambroziak, Wiktoria Kubiak, Patrycja Winnowicz, Alicja Płóciennik, Oliwia Stemplewska pod kierunkiem opiekuna Danuty Matysiak.
Stworzenie grupy projektowej, a potem współpraca przy realizacji różnych zadań, nie przysporzyła zespołowi trudności. Już trzeci rok dziewczyny są uczennicami tej samej klasy, kształcą się w zawodzie technik usług fryzjerskich. Łączą je przyjaźń i wspólne pasje. Realizacja projektu pozwoliła im lepiej poznać dzieje Kalisza, zdobyć nowe umiejętności i rozwinąć zainteresowania. Umożliwiła lepsze poznanie siebie, zintegrowanie się. Była okazją do ciekawego spędzenia czasu i dobrej zabawy.
Odkrywanie historii plant było jak podróż w czasie. Zaplanowane działania zespół wykonał w czterech etapach.
Etap pierwszy – analiza źródeł
Wędrowcom, i tym przemierzającym rzeczywiste szlaki, i tym, którzy podróżują tylko w marzeniach, zawsze towarzyszyły mapy. Warto zaczynać od nich proces poznawania. Pierwszy plan Kalisza, wykonany przez geometrę z Łęczycy – Andrzeja Politalskiego, pozwala zlokalizować planty (wtedy jeszcze Kanał Babinka) w przestrzeni miejskiej. Widać wyraźne oddzielenie zabudowy osiemnastowiecznego Kalisza od przedmieść siecią rzeczną, prowadzące do miasta bramy, zachowany do dzisiaj układ ulic i placów.
Przeobrażeniom przestrzeni często towarzyszą zmiany w języku. Można je zauważyć w przekształceniach nazw ulic i placów Śródmieścia.
Etap drugi – spacer
Planty to teren o charakterze rekreacyjnym. Spacer po nich to okazja, by oderwać się od miejskiego gwaru i wsłuchać w szum drzew. Można wtedy usłyszeć niezwykłe opowieści.
Etap trzeci – rekonstrukcja czasu i przestrzeni
Przylegający do Kanału Babinka obszar można porównać do mozaiki. Jest to teren, który pełnił różne funkcje, na który oddziaływały różne kultury, który zamieszkiwali przedstawiciele różnych narodowości i grup wyznaniowych. Było to zawsze miejsce tętniące życiem. Pomimo zmian tu zachodzących stanowiło ważną część miasta.
Średniowieczne mury obronne
Dawny Kalisz, jak każdy znaczący gród, był otoczony murami obronnymi. Zapewniały one bezpieczeństwo mieszkańcom, chroniły ich majątek, a także pełniły funkcje reprezentacyjne. Pełne ufortyfikowanie miasto zawdzięczało królowi Kazimierzowi Wielkiemu.
Dziś z dawnych murów pozostały tylko fragmenty obwarowań. Zwiedzanie pozostałości fortyfikacji miejskich to wyprawa do świata, który trzeba ożywić mocą wyobraźni.
Mapa interaktywna – średniowieczne mury obronne
Fragmenty muru obronnego przy ulicy Alfonsa Parczewskiego są reliktem przeszłości, który dostarcza cennej wiedzy historycznej. Cegły, z których go zbudowano, były wyrabiane ręcznie, zachowały się odciski placów dawnych rzemieślników, dlatego nazywano je palcówkami. Były wypalane w piecu – niedopalone (kopciałki) są szaroczerwone, przepalone (zendrówki) – prawie czarne. Cegły gotyckie były większe od współczesnych, ważyły około 4 kg. Układ cegieł w murze określa czas powstania budowli. Naprzemiennie ułożone główka (krótszy bok cegły) i wozówka (dłuższy bok cegły) świadczą, że powstała w XIV w., w wątku gotyckim, nazywanym też polskim.
Dzielnica żydowska
W Kaliszu istniała jedna z najstarszych gmin żydowskich w Polsce. Mieściła się w południowo-zachodniej części miasta.
Żydzi mieszkali w Kaliszu prawie osiemset lat. Ich dzieje są integralną częścią historii miasta. Zawsze uczestniczyli w jego życiu, wspomagali rozwój, kształtowali niepowtarzalny charakter.
Kaliska gmina żydowska należała do najznaczniejszych w Wielkopolsce i na ziemiach polskich. O potędze średniowiecznego kahału mogą świadczyć monety z napisami w języku hebrajskim, bite przez żydowskich mincerzy, a także sposób płacenia czynszu za cmentarz na Rypinku – pieprzem i szafranem. Jednak największe znaczenie miało wydanie Statutu kaliskiego. Był to zbiór przywilejów nadany w 1264 r. kaliskim Żydom przez księcia Bolesława Pobożnego. Potwierdzenie praw przez kolejnych władców, Kazimierza Jagiellończyka i Zygmunta Starego, sprawiło, że statut był najbardziej znaczącym dokumentem wydanym dla Żydów w dawnej Polsce.
Również w późniejszych wiekach gmina rozwijała się prężnie. Nazwiska kaliskich Żydów można odnaleźć w wykazach dzierżawców dóbr królewskich, a potem w spisach bankierów, kupców, przemysłowców. W XIX wieku, na terenie zajmowanym przez gminę, oprócz istniejących wcześniej synagogi i mykwy, zaczęły powstawać kolejne obiekty użyteczności publicznej. Wiele z nich uległo zniszczeniu w czasie ostrzału, burzenia i palenia miasta przez Niemców w 1914 r. Zaangażowanie kaliskich Żydów, szczególnie rabina Jechaskiela Lipszyca, który zebrał na ten cel znaczną kwotę pieniędzy, przyczyniło się do szybkiej odbudowę dzielnicy i centrum Kalisza. Zabudowa terenu uległa ponownemu zniszczeniu w czasie II wojny światowej.
Mapa interaktywna – szlak kultury żydowskiej
II wojna światowa nieodwracalnie zmieniła oblicze Kalisza. W latach 30. XX wieku Żydzi stanowili liczącą prawie 30 tysięcy społeczność. Była to jedna trzecia mieszkańców miasta. Po wojnie do Kalisza powróciło niespełna 2 tysiące osób, które przeżyły Zagładę. Zginęła społeczność, zagładzie uległa jej kultura. Dlatego ważne jest, by pamięć o przedwojennych mieszkańcach miasta było wciąż obecna wśród współczesnych kaliszan.
Ulica Babina
Kalisz to jedyne miasto w Polsce, w którym kobiety mają swoją ulicę. To ulica Babina. Przed II wojną światową w mieście istniał także kanał nazywany Babinką.
Nazwa powstała w okresie średniowiecza, kiedy za murami miejskimi, wzdłuż fosy, biegła droga. To właśnie na niej można było spotkać baby proszalne (babinki), czyli żebraczki. Ich obecność wynikała z funkcjonujących tam kościołów i szpitali, które w tamtych czasach były rodzajem domów opieki oraz schronienia dla ludzi starych, chorych, bezdomnych. Na Przedmieściu Toruńskim od XIII w. do XIX w. mieścił się szpital i kościół pw. św. Ducha. Przy Nowym Rynku, na wprost ulicy Piskorzewskiej, zbudowano kościół św. Jakuba. Od 1462 r. na Przedmieściu Wrocławskim działał szpital-przytułek pw. św. Trójcy.
Gdy w 1817 r. z polecenia gen. Józefa Zajączka nad odnogą Prosny wytyczono promenadę, otrzymała nazwę Babina, a płynąca rzeka – Babinka.
Ulica stopniowo była zabudowywana, stała się najbardziej uprzemysłowioną i ruchliwą w mieście. Oprócz fabryk powstawały domy mieszkalne, w których mieściły się także sklepy i zakłady usługowe. Mapa interaktywna – ulica Babina
Historia zaklęta w kamieniu
Tak najkrócej można opisać dwa pomniki, które mijają przemierzający trakt kaliskich plant. Pierwszy z nich znajduje się przy Placu Jana Pawła II. Jest to wykuty w piaskowcu pomnik Adama Asnyka, kaliszanina, poety doby pozytywizmu.
W środkowej części plany, tuż przy zbiegu ulic Kanonickiej i Babina, znajduje się Pomnik Książki. Jest to rzadko występujący monument poziomy. Pomnik jest niewielki, ma kształt tablicy, na której leży otwarta książka. Wyryty na niej napis: Tu, w zasypanym korycie rzeki Prosny hitlerowcy zniszczyli dziesiątki tysięcy książek ze zbiorów kaliskich bibliotek publicznych przypomina o wydarzeniach, które miały miejsce w latach 40. XX wieku.
Pomysłodawcą pomnika był Władysław Kościelniak, a wykonawcą Jerzy Sobociński. Monument odsłonięto 11 maja 1978 r.
Etap czwarty – sformułowanie wniosków
Przestrzeń otaczająca planty pełniła w dziejach Kalisza różne funkcje. Elementem, który stworzył krajobraz tej części miasta była rzeka – odnoga Prosny o nazwie Kanał Babinka. To właśnie ona wyznaczyła kształt miasta lokacyjnego (w obrębie którego powstała dzielnica żydowska) i otaczających je murów obronnych. W wiekach późniejszych rzeka stała się czynnikiem rozwoju miasta – nad nią ulokował się kaliski przemysł, a potem powstała dzielnica mieszkalna pełniąca funkcję centrum handlowego. Po przekształceniu kanału w planty obszar jest ważnym miejscem o charakterze turystyczno-rekreacyjnym, choć otaczająca go dzielnica utraciła dawne znaczenie.
Bibliografia:
Chlebba T., Kalisz na starych pocztówkach, Łódź 2011.
Fabryki Kalisza i okolic 1815-1989, oprac. Jarosław Dolat, Kalisz 2016.
„Gazeta Kaliska” 1910, nr 45, Zbiory MBP w Kaliszu, DVD 000506.
„Gazeta Kaliska” 1910, nr 173, Zbiory MBP w Kaliszu, DVD 000506.
Halak Mateusz, Mozaika polska z ulicy bab, https://kulturaupodstaw.pl/mozaika-polska-z-ulicy-bab/
http://genealogia.kalisz.pl/wp-content/uploads/zeszyty/zeszyty_ktg_2013.pdf
http://kaliszczasemmalowany.pl/index.php/2017/mykwa-czyli-laznia-dla-starozakonnych-na-kanonickiej/
http://kaliszobranie.blogspot.com/2012/11/sprobujmy-to-wyjasnic-20.html
http://www.kalisz.info/mury-obronne.html
http://www.kalisz.info/straz-ogniowa.html
http://www.kalisz.info/zydzi-w-kaliszu.html
http://www.parki.org.pl/parki-miejskie/planty-miejskie-w-kaliszu
http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/1428,kalisz-pomnik-ksiazki-.html
https://archirama.muratorplus.pl/encyklopedia-architektury/watek-gotycki,62_4640.html?cat=62
https://kulturaupodstaw.pl/mozaika-polska-z-ulicy-bab/
https://medievalheritage.eu/pl/strona-glowna/zabytki/polska/kalisz-miejskie-mury-obronne/
https://muzeawielkopolski.pl/tag/mury-miejskie
https://pl.wikipedia.org/wiki/Statut_kaliski
https://pl.wikipedia.org/wiki/Wielka_Synagoga_w_Kaliszu
https://polska-org.pl/7773570,foto.html
https://polska-org.pl/7829914,Kalisz,skwer_Rozmarek.html
https://polona.pl/item/plan-miasta-kalisza-sekcya-1,MzEwMjUxNjY
https://www.archiwum.kalisz.pl/
https://www.archiwum.kalisz.pl/wystawy-on-line/w-okupacyjnym-kaliszu
http://www.infokalisz.internetdsl.pl/fotokal/straz.htm
https://www.kalisz.pl/miasto/kaliska-rada-kobiet/kaliszkobiet/kaliszkobiet—helena-semadeni-,36738
https://www.wbc.poznan.pl/Content/197949/PDF/kalendarz%20kalisz.pdf
https://www.wbc.poznan.pl/Content/207123/PDF/kalendarz1907.pdf
https://zyciekalisza.pl/artykul/dawny-przemysl-nad-babinka/1236127
https://zyciekalisza.pl/artykul/planty-nie-tylko-na-zasypanej/1178351
https://zyciekalisza.pl/artykul/wokol-kaliskich-plant/1031690
Kalisz Piastowski, Kalisz 2012.
Kościelniak W., Leksykon kaliski, Kalisz 2008.
Kościelniak W., Walczak K., Kronika miasta Kalisza, Kalisz 1989.
Kościelniak W., Wędrówki po moim Kaliszu, Kalisz 2010.
Kunicki B., Ballady kaliskie, Kalisz 1991.
Podziękowania
Dziękujemy za okazaną nam życzliwość i pomoc w odkryciu niezwykłych dziejów kaliskich plant.
Pracownikom Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Adama Asnyka w Kaliszu, a szczególnie kierownik działu zbiorów specjalnych pani Monice Sobczak-Waliś, za ukazanie bogactwa źródeł historycznych i przekazanie cennych wskazówek na temat ich analizy. A przede wszystkim za niezwykłą opowieść o księgozbiorze ocalonym od zatopienia w Babince.
Pani Irenie Tomczak za wspomnienia z „kraju lat dziecinnych“ o ulicy Babina i o plantach.
Kustoszowi Muzeum im. G.J. Osiakowskich w Kaliszu, panu Andrzejowi Banertowi, za odkrycie historii Kalisza zaklętej w przedmiotach codziennego użytku, a szczególnie za bardzo ciekawą opowieść o kaliskich Żydach.