„Spacer po ulicy Niecałej” – IV LO im. Ignacego Jana Paderewskiego w Kaliszu

Z początkiem roku szkolnego20201/22 grupa uczniów z IV LO im. Ignacego Jana Paderewskiego w Kaliszu przystąpiła do projektu Cyfrowa Szkoła Wielkopolsk@, który  jest realizowany w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego. Głównym celem Projektu jest podniesienie kompetencji ICT nauczycieli i  uczniów z wielkopolskich szkół prowadzących kształcenie ogólne na poziomie podstawowym i ponadpodstawowym. Grupa pod opieką merytoryczną p. Renaty Jarentowskiej i p. Joanny Dolnej zrealizowała  swój projekt zatytułowany Spacer po ul. Niecałej. Uczniowie biorący udział w projekcie to: Mateusz Aleksandrzak, Nikola Lewandowska, Martyna Zadka, Wiktoria Skórczak, Natalia Musidlak, Karolina Stępień, Katarzyna Latawska (2c) oraz Mateusz Marciniak, Maksymilian Dwornikowski, Maciej Łazarek (3e). Poniżej grupa projektowa na zdjęciach z naszego archiwum.

  grupa.jpg 245192266_263800998915301_2258907271304104936_n.jpgniecala_grupa.jpg
Trochę historii

Ulica Niecała, choć ma tylko 220 metrów, zasługuje na to, aby przyjrzeć się jej bliżej. Jest ona przede wszystkim dowodem na wielokulturową przeszłość naszego miasta. Przy tej ulicy w kamienicy należącej pierwotnie do fabrykantów Repphanów urodził się podróżnik Stefan Szolc-Rogoziński, mieszkał w zaprojektowanej przez siebie willi znany przedwojenny architekt Albert Nestrypke, wspaniale prosperowała Fabryka Lalek i Zabawek Drewnianych Adama Szrajera czy też z dużym powodzeniem funkcjonowało atelier fotograficzne Borettiego, a potem Engla.Tutaj do dzisiaj znajduje się Mała Cerkiew pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła, a w pięknym Domu pod Aniołami jest parafia ewangelicka. 

Ul. Niecała – niepozorna, a jednak niezwykła. Znajduje się w samym centrum miasta,  położona malowniczo na skraju Parku Miejskiego, prowadzi do placu Kilińskiego. Jej historia sięga początku XIX wieku. W tekstach źródłowych można przeczytać, że być może, podobnie jak pobliska ul. Babina, została wytyczona przez gen. Zajączka.  Niecała, bo….no właśnie kończy się nagle przy Parku Miejskim, choć początkowo miała inny kształt, zakręcając za Domem Parafialnym w kierunku Babinki – odnogi Prosny, która została zasypana przez Niemców w czasie okupacji. Jeszcze okupanci nazwali ją Am Stadtgraben Strasse (Miejskiej Fosy). Poświadcza to budynek nr 3, który stoi prostopadle do dzisiejszego przebiegu ulicy. Można wyobrazić sobie, jak urokliwie odbijała się ul. Niecała w wodach Babinki.

Nazwa ulicy zmieniała się kilkukrotnie. W okresie międzywojennym za patrona miała zamordowanego w zamachu we Lwowie ministra Bronisława Pierackiego. Po wojnie natomiast nazwano ją ulicą Związku Walki Młodych (potem już Walki Młodych). Stara nazwa wróciła dopiero w latach 90-tych. W ten sposób historia zatoczyła koło…  

Mam tak samo jak ty, miasto moje a w nim
Najpiękniejszy mój świat, najpiękniejsze sny….

Słowa piosenki Cz. Niemena mogą być lirycznym zaproszeniem do spaceru ul. Niecałą, która była „małą ojczyzną” wielu pokoleń mieszkańców Kalisza, niezależnie od tego, czy ich korzenie były polskie, niemieckie, żydowskie, rosyjskie. Dlatego ruszając w tę podróż w przeszłość, chcemy za Niemenem powiedzieć: 

„Kiedyś zatrzymam czas
I na skrzydlach jak ptak
Będę lecial co sił – tam
Gdzie moje sny….

Zdajemy sobie sprawę, że Niemen wyśpiewał w ten sposób swój „Sen o Warszawie”, ale my  tymi słowami zapraszamy na niezwykły spacer po ulicy  Niecałej.   

Ul. Niecała 1 – Cerkiew pod wezwaniem św. Piotra i Pawła | Spotkanie z księdzem Mirosławem Antosiukiem – proboszczem parafii prawosławnej w Kaliszu

Cerkiew pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła przy ul. Niecałej jest  znakiem wielokulturowości Kalisza. Spotkanie z proboszczem społeczności prawosławnej w Kaliszu, księdzem Mirosławem Antosiukiem, było dla nas niezwykłym przeżyciem. Ksiądz proboszcz  wprowadził nas przede wszystkim w historię powstania parafii prawosławnej w naszym mieście, tłumacząc jednocześnie zawiłe kwestie związane z prawosławiem, które składa się z Kościołów krajowych tworzonych przez poszczególne narody, które pozostają pod samodzielnym zarządem i różnią się między sobą  miejscowymi zwyczajami i obrzędami paraliturgicznymi, zachowując wspólną istotę ducha nabożeństw. Prawosłwie pojawiło się w Kaliszu w XVII wieku i jest związane z przybyciem na nasze tereny ludności greckiej z Macedonii. Obecna świątynia została zbudowana w międzywojniu (jest to jedyny taki przypadek w nowoodrodzonej Polsce) z wykorzystaniem materiału, który pozostał po rozebranej po 1918 r. cerkwi, która stała na reprezentacyjnym placu naszego miasta  (dzisiejszy Plac Jana Pawła II). Okazały sobór zbudowano decyzją władz carskich w wyniku napływu do miasta Rosjan w XIX w.

Ksiądz proboszcz opowiedział nam również o symbolice w architekturze budynku świątyni, pokazał cenne ikony i cały ikonostas, który również pochodzi z rozebranego soboru. Ksiądz otworzył też tzw. carskie wrota, za którymi znajduje się prezbiterium z ołtarzem. Dowiedzieliśmy się wiele na temat liturgii, jej języka i ważnych elementów oraz świąt obchodzonych w obrządku prawosławnym. 

To spotkanie było dla nas szczególne również ze względu na trwającą wojnę przeciwko Ukrainie, ponieważ wiąże się to z przybyciem do Kalisza i okolic uchodźców ukraińskich. Wizyta w świątyni przy ul. Niecałej na pewno nie była wizytą ostatnią. Z pewnością wrócimy do cerkwi, a jest to możliwe, ponieważ przy okazji kolejnych edycji Święta ulicy Niecałej, w którym aktywnie uczestniczy parafia prawosławna, organizowane są w niej koncerty muzyki cerkiewnej.

Ul. Niecała 2 – kamienica Repphanów | Rozmowa z panią Moniką Sobczak – Waliś (Biblioteka Miejska w Kaliszu)

Monika Sobczak-Waliś to historyk i bibliotekarz w jednym. Absolwentka Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, członek kaliskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego. W swojej pracy z powodzeniem łączy myślenie historyka z sercem bibliotekarza. Na swoim koncie ma kilka książek, ponad setkę artykułów z zakresu historii regionalnej oraz bibliologii, a także szereg konferencji. Udaliśmy się na spotkanie z panią Moniką Sobczak-Waliś, aby dowiedzieć się więcej na temat Stefana Szolca – Rogozińskiego. Odkrywca Kamerunu urodził się w Kaliszu, a jego rodzina związana była z kaliskimi przedsiębiorcami Repphanami i mieszkała właśnie przy ul. Niecałej. Tam przyszedł na świat przyszły podróżnik. W bardzo klimatycznym otoczeniu, w  małej oranżerii, w Bibliotece Głównej, wysłuchaliśmy historii Szolca – Rogozińskiego. Wykład w interesujący sposób przybliżył nam kontekst historyczny, w jaki sposób po 1815 roku w Kaliszu pojawili się niemieccy przedsiębiorcy, którzy potem stali się nieodłączną częścią naszego miasta. Najciekawsze w wykładzie były informacje, które p. Monika zdobyła podczas swojej pracy badawczej, a które weryfikują niektóre dotychczasowe fakty biograficzne o Szolcu. W sposób szczególny poruszyły nas informacje o patriotyzmie Szolca, który spolszczył swoje nazwisko i wielokrotnie udowodnił, że interesy nieistniejącej wówczas Polski, były dla niego ważne. Na spotkaniu obejrzeliśmy oryginalne zdjęcia z pierwszego albumu poświęconego Kaliszowi i znaleźliśmy tam interesujące nas ujęcia ul. Niecałej. Czas spędzony w Bibliotece Głównej uważamy za bardzo efektywny i inspirujący.

PREZENTACJA 

Ul. Niecała 6- Fabryka Lalek i Zabawek Drewnianych Adama Szrajera | Warsztaty w Centrum Rysunku i Grafiki im. T. Kulisiewicza

W Centrum Rysunku i Grafiki im. T. Kulisiewicza w Kaliszu czekała na nas znakomita kaliska regionalistka, autorka wielu książek i publikacji oraz pracownik Muzem Okręgowego Ziemi Kaliskiej – p. Anna Tabaka. W pierwszej kolejności obejrzeliśmy wystawę, której autorką jest Anna Tabaka –  „Romantyczni 1830-1831” (Kalisz w czasach powstania listopadowego). Mogliśmy obejrzeć unikatowe zabytki związane z tym zrywem niepodległościowym i naszym miastem.  Natomiast w drugiej części spotkania, które p. A. Tabaka zatytułowała „Jak przedmiot staje się zabytkiem?” dowiedzieliśmy się, jakie były początki muzealnictwa w Kaliszu, jak wygląda praca muzealnika i sami mogliśmy takiej pracy spróbować. Zajęcia były tym bardziej ciekawe, że p. Anna Tabaka przyniosła na spotkanie zabytki związane z ul. Niecałą i opwiedziała o nich w bardzo interesujący sposób.  W pierwszej kolejności pokazała karton z pięcioma zdjęciami Fabryki Lalek i Zabawek Drewnianych Adama Szrajera. Karton ten był przygotowany na Powszechną Wystawę Krajową w Poznaniu w 1928 r. i jako jeden z około 400 zabytków ocalał  z czasów wojny. Potem zobaczyliśmy oryginalną lakę z fabryki Szrajera, nauczyliśmy się, jak rozpoznawać takie lalki. W trzeciej części odbyły się warsztaty. Były one związane z tzw. „Werandą fotografów” czyli atelier fotograficznym, które znajdowało się przy ul. Niecałej. Miejsce to ma swoją ciekawą historię i będzie opracowane przez Maksa, Mateusza i Macieja, ale tymczasem uczniowie musieli zmierzyć się z zadaniem przygotowanym przez p. AnnęTabakę. Otóż każdy wylosował jedną starą fotografię, pochodzącą z tego atelier i musiał sporządzić „Kartę inwentarzową zabytku”. To było prawdziwe wyzwanie, ale wszyscy, przy pomocy prowadzącej, poradzili sobie znakomicie. Wykład p. Anny Tabaki, rozmowa z nią i podjęte działania warsztatowe były bardzo twórcze i inspirujące, pozwoliły nie tylko biernie przyglądać się eksponatom, ale w praktyce przekonać się, jak ważne jest utrwalenie pamięci o tym, co minęło. 

PREZENTACJA

Aby zobaczyć więcej oryginalnych lalek z fabryki Szrajera udaliśmy się do Muzem im.G. J.Osiakowskich stworzonego przez p. Andrzeja Banerta. To wyjatkowe miejsce na mapie Kalisza. Znajduje się przy ul. Garbarskiej 2 na terenie byłej dzielnicy żydowskiej i upamiętnia ostatnich właścicieli kamienicy, w której znajduje się muzem. Zginęli oni w łódzkim gettcie w 1943 r. W 11 salach znajdują się zbiory, które p.Andrzej Banert gromadził przez długie lata, najstarsze pochodzą z XVIII wieku. W muzeum najbardziej interesowała nas sala związana z kaliskimi Żydami oraz sala „Lamus dziecięcy”, gdzie znajdują się min. oryginalne lalki z fabryki Szrajera. Pan Andrzej Baner to istna kopalnia wiedzy, przedstawił nam ciekawe fakty z życia rodziny Szrajerów oraz unikatowe dokumenty związane z przedsiębiorstwem. Zobaczyliśmy też lalkę zwaną „Shirlejką”, najnowszy zakup właścieciela muzeum. Spotkanie z p. A. Banertem było bardzo inspirujące, dzięki tej wizycie uzupełniliśmy naszą wiedzę o ul. Niecałej o nowe, niezwykłe informacje.

Lalki z Fabryki Zabawek Drewnianych i Lalek Adama Szrajera w Muzeum im. G. J.Osiakowskich | Zdjęcia Nikola Lewndowska

Lalki z Fabryki Zabawek Drewnianych i Lalek Adama Szrajera w Muzeum im. G. J.Osiakowskich

Ul. Niecała 10 – DOM POD ANIOŁAMI

Kamienica powstała w 1913 roku, co poświadczają datowniki wbite w wejściowe schody i w stulecie jej zbudowania po raz pierwszy obchodzono w mieście Święto ulicy Niecałej. Znajduje sie tutaj Parafia Ewangelicko-Augsburska. Inicjatorem budowy był pastor Edward Wende. Swoją nazwę kamienica zawdzięcza główkom serafinów, które zdobią opaski okien.

Ul. Niecała 14 – WERANDA FOTOGRAFÓW

Najbliżej parku stoi dom, który wyróżnia od pozostałych na tej ulicy weranda, zwana werandą fotografów. Dlaczego? Zapraszamy do obejrzenia prezentacji, która tę tajemnicę wyjaśni.

PREZENTACJA

Aby zdobyć te wszystkie informacje niezbędna była również wizyta w Archiwum Państwowym w Kaliszu. To było dla nas bardzo ważne doświadczenie. Mieliśmy nadzieję, że znajdziemy tam wiele ciekawych i potrzebnych nam dokumentów. I tak się stało. Niestety ze względu na obostrzenia związane ze stanem epidemii do pracowni naukowej  mogło wejść tylko dwóch uczniów z opiekunem, dlatego musieliśmy podzielić się na mniejsze grupy i wizytę rozłożyć na dwa dni. Ale wysiłek się opłacił, ponieważ zgromadziliśmy dużo fascynujących materiałów. Mogliśmy przeglądać teczki papierowe z dokumentami, jak również zbiory cyfrowe. Do najważniejszych zdobyczy można zaliczyć:

  • – protokół z posiedzenia Magistratu M. Kalisza z 20 czerwca 1934 r. w sprawie zmiany nazwy ulicy Niecałej na ul. B. Pierackiego (po zamachu na Ministra Spraw Wewnętrznych – Bronisława Pierackiego)
  • – dokument o przyznaniu subwencji gminie prawosławnej na budowe nowej cerkwi (w tym protokole opisany jest też proces rozbiórki dawnej cerkwi i przekazanie materiału uzyskanego w ten sposób na nową budowę)
  • – korespondencja właściecieli kamienic z władzami np. remonty, kary
  • – wyciągi z ksiąg wieczystych
  • – plany budowy wielu budynków ( np. pełna dokumentacja budowy willi architekta Nestrypke)
  • – stare mapy i plany sytuacyjne z lat międzywojennych

Zasoby cyfrowe natomiast będą dla nas źródłem starych fotografii, na których widać naszą ulicę Niecałą w takich ujęciach, które są już tylko wspomnieniem. Przykładem może być nieistniejący już staw tzw. mały kogutek, w którym pięknie odbijała się kamienica z atelier fotograficznym Borettiego. Najważniejsze źródła to:

  • http:/fundacja-nasza-historia.org.pl/index.php/gra-planszowa/33-ulica-niecala
  • http://wmf.kalisz.pl/

Ul. Niecała 5 – WILLA ALBERTA NESRTYPKE

Dom z werandą kończy ulicę przy samym parku, potem zawracamy, mijając Domek Parkowego i docieramy ponownie na nieparzystą stronę ulicy. Napotykamy tam modernistyczną willę architekta Alberta Nestrypke. Dom zaprejektowany w 1933, ukończony został w 1936 roku. Wielki talent architekta potwierdzają bardzo liczne budynki, które można spotkać w całym Kaliszu. Aż dziwne, że ten niezwykły, oddany miastu twórca, nie doczekał się jeszcze swojej ulicy!

PREZENTACJA 

Specjalne podziękowanania uczestnicy projektu kierują do:

Bibliografia:

  • Sobolewski P., Sekrety Kalisza, Łódź 2017.
  • Sobolewski P., Kaliski kalejdoskop przewodnicki`13, Kalisz 2014.
  • Nowy Kaliszanin, red. A. Tabaka, M. Błachowicz, Kalisz 2010.
  • Archiwum Państwowe w Kaliszu  (akta ul. Niecałej)
  • Bruś J., Albert Nestrypke. Propagator architektury modernistycznej w Kaliszu, Kalisz 2017.
  • https://fotoforum.gazeta.pl/72,2,784,46336261,85692571.html
  • – http:/fundacja-nasza-historia.org.pl/index.php/gra-planszowa/33-ulica-niecala
  • – https://www.wmf.kalisz.pl/